سرآغاز داستان نویسی در ایران هنگامی بود که در سال 1339 ه.ق داستانی با عنوان «فارسی شکر است» به قلم محمدعلی جمال زاده در مجلۀ کاوه (چاپ برلین) منتشر شد. بعدها جمالزاده همین قصه را با چند قصۀ دیگر و مقدمه ای تازه و بدیع در کتابی به نام «یکی بود، یکی نبود» منتشر کرد. تا آن زمان در زبان فارسی سابقه نداشت که کسی داستانی کوتاه (به سبک و شیوۀ اروپائیان) بنویسد. بگذریم از اینکه در ادبیات کهن ایران «حکایتهایی» وجود داشته است که خود می تواند نوعی داستان به حساب آید. اما کار جمال زاده و سبک تازه و استفادۀ فراوان او از لغات کوچه و بازار، رنگ و رویی به کتاب او داده بود که در بین فارسی زبانان مبتکرانه و بی سابقه می نمود.
اگر به یاد بیاوریم که مجلۀ کاوه را سید حسن تقی زاده منتشر می کرده است و ادیبان سنت گرایی چون محمد قزوینی و عباس اقبال نویسندگان آن بوده اند، به شهامت و جسارت جمال زاده در نوشتن قصه ای کوتاه - آن هم با زبانی ساده و لغات عامیانه- پی خواهیم برد. البته کار او چندان مورد توجه ادبا قرار نگرفت و چیزی جز تفننی ادبی به حساب نیامد. «این امر نشان می دهد که داستان کوتاه به عنوان یک نوع ادبی مستقل در آن سالهای زیادنویسی و رواج تحقیقات فاضلانه چقدر بی اعتبار بوده است.» (صد سال داستان نویسی در ایران، جلد اول، حسن عابدینی (1369)، ص 46)
اما پیش از آن که جمال زاده به فکر نوشتن داستان کوتاه بیفتد و از گنجینۀ لغات عامیانه و مصطلحات رایج در بین مردم سود برد، دهخدا با نوشتن «چرند و پرند» دست به تجربه ای تازه زده بود و راه را هموار کرده بود. مقالات دلنشین و طنزآمیزی که دهخدا با عنوان «چرند و پرند» در صور اسرافیل می نوشت، یقیناً راهگشای کسانی بود که بعدها جرأت کردند از نثر فاخر ادبا فاصله بگیرند و سبک ساده و به دور از تکلف را برگزینند. «تا آن زمان در ادبیات فارسی از جمله در روزنامه نویسی سبک نویسندگی قدیم، یعنی آوردن جمله های مسجع و مطنطن، بیشتر مرسوم بود؛ ولی گرایش صور اسرافیل به زبان زنده و مأنوس مردم و ترک تکلف و به قلم آوردن لغات و ترکیبات عامیانه، نه تنها این روزنامه را به میان تودۀ مردم برد، بلکه از عواملی بود که سبک نثر فارسی را دگرگون کرد.» (دیداری با اهل قلم، جلد دوم، غلامحسین یوسفی (1358)، ص 153)
«دهخدا داستان نویس نبود؛ اما در چرند و پرندهایی که در نشریۀ صور اسرافیل می نوشت مسائل روز را به شکل حکایتهایی بیان کرد که از لحاظ سبک، سادگی و شیرینی زبان تا آن زمان در ادبیات فارسی نظیر نداشت.» (صد سال داستان نویسی در ایران، پیشین، ص 48)
در هر حال دهخدا توانست در چرند و پرندهایش بر طنزنویسان بعدی تأثیر عمیق بگذارد و نیز نثر فارسی را که تا آن زمان گرایش به نثر روزنامه ای داشت، در مجرایی تازه بیندازد.»
نویسنده: شهداد حیدری
منبع: ماهنامۀ دریچۀ گفتگو. آذر 1370. شمارۀ 4
نام مقاله: داستانی ناتمام از دهخدا (صص 30-31)
